Naar de content
Faces of Science
Faces of Science

Een vrouw als boek

Zaynab bint Makki en de orale traditie in de Islam

Noordhoff Uitgevers

Zaynab bint Makki was niet alleen belangrijk als docente van Ibn Tamiyya, ze was ook onmisbaar voor de mondelinge overlevering van uitspraken en handelingen (hadith) van de profeet Mohammed. Een aantal onderdelen van de hadithcollecties bestaan nog dankzij het sterke geheugen van Zaynab.

21 december 2017

De Islam heeft een mondelinge traditie. Religieuze kennis werd van docent aan leerling doorverteld. De koran en de hadith (een uitspraak of handeling van de profeet Mohammed) zijn allemaal op deze manier overgeleverd. Wie mondeling verhalen, uitspraken en handelingen deelt moet dus een ontzettend goed geheugen hebben. Je moet het werk op dezelfde manier als de auteur onthouden en het ook zo overbrengen. Je kon als het ware de tekst inbeelden. De geleerde en docente van Ibn Tamiyya, Zaynab bint Najm al-Din Makki b. Ali b. Kamil al-Harrani (d.1339), ofwel Zaynab bint Makki in het kort, was hier ontzettend goed in. Tot op de dag van vandaag wordt haar isnad (overleveringsketen) door vele moslimgeleerden gebruikt in het onderwijzen van vele boeken.

De Islam heeft een mondelinge traditie. Religieuze kennis werd van docent aan leerling doorverteld. Wie mondeling verhalen, uitspraken en handelingen deelt moet dus een ontzettend goed geheugen hebben. De geleerde en docente van Ibn Tamiyya, Zaynab bint Makki, was hier ontzettend goed in. Tot op de dag van vandaag wordt haar isnad (overleveringsketen) door vele moslimgeleerden gebruikt in het onderwijzen van vele boeken.

Noordhoff Uitgevers

Overleveringsketen

Zaynab had een hele sterke overleveringsketen, maar wat was dit nu precies? Het zit heel complex in elkaar. Maar laat ik het aan de hand van een klein voorbeeld toelichten. Stel dat Bas een uitspraak heeft gedaan in zijn leven: “zittend drinken is beter voor je gezondheid dan staand”. Om deze uitspraak van Bas te bekrachtigen (en dus te authentiseren) moeten we de overleveringsketen (isnad) nagaan. Wie heeft wat gezegd tegen wie?

Zo’n keten kan er dan als volgt uitzien:

Jan heeft aan ons verteld op gezag van Piet de zoon van John die vervolgens aan ons heeft verteld dat Rik heeft verteld op gezag van Migel dat zijn vader heeft verteld dat Johannes heeft gezegd dat Bas heeft gezegd: “zittend drinken is beter voor je gezondheid dan staand”.

De sunan (hadith verzameling)… één van de vele werken die Zaynab uit het hoofd geleerd had om een indruk te wekken dat het echt complex materiaal is (het waren dikke boeken).. maar zoals je kunt zien is het een nieuwe editie want vroeger was alles nog met de hand geschreven, de manuscripten bevinden zich (hopelijk nog steeds) in Damascus

By أبو تائب CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons

Een geleerde moest een isnad (onafgebroken overleveringsketen) hebben tot aan het oorspronkelijke werk. Dan pas kreeg iemand de erkenning voor het onthouden van de gesproken tekst en de authenticiteit ervan. Dit heet ook wel een ijaza (certificaat). Hoe meer ijaza’s des te groter jouw faam onder de geleerden. Je was als het ware een boek maar dan in de vorm van een persoon. En iedereen wilde dat boek leren van iemand die het kende zoals de auteur het ooit ‘schreef’. Je was meer dan alleen de letters, je werd als het ware het boek zelf en wist precies wat je moest doen om het zo goed mogelijk hardop te lezen en zo te reproduceren. Zaynab was een van die geleerden met een zeer sterke isnad en enorm veel ijaza’s in hadith. Omdat de keten van Zaynab zo lang en complex is, laat ik je eerst zien hoe een simpele keten eruit ziet:

Jan heeft aan ons verteld op gezag van Piet de zoon van John die vervolgens aan ons heeft verteld dat Rik heeft verteld op gezag van Miguel dat zijn vader heeft verteld dat Johannes heeft gezegd dat Bas heeft gezegd: “zittend drinken is beter voor je gezondheid dan staand”.

Een handgeschreven certificaat waarin vermeld wordt dat Zaynab de docent was van een ‘hoor’zitting.

Mohammad Akram Nadwi

Niet iedereen kan zomaar in deze overleveringsketen voorkomen. De personen die erin staan moeten aan een aantal criteria voldoen. En wat heel belangrijk is in deze keten is dat het onafgebroken moet zijn want iedere persoon in deze keten vertegenwoordigt een andere generatie van overleveraars. Rik en Johannes hebben nooit in dezelfde tijd geleefd. Als Rik uit de keten verdwijnt, dan is het een afgebroken keten en zou het chronologisch onmogelijk zijn dat Piet iets direct van Miguel overlevert. Het zou dan een zwakke overleveringsketen zijn. En dat wil je niet hebben wanneer deze uitspraken bijvoorbeeld verzameld worden voor wetten of in de rechtbank.

Letter voor letter onthouden

Laat ik het wat complexer maken. Zaynab gaf les in het boek Shama’il (een verzameling van alle eigenschappen en manieren van de profeet Mohammed) dat geschreven werd door al-Tirmidhi. Zaynab leerde dit werk bij al-Qasim en Raja, die het weer van Abul Qasim hadden. Abul Qasim had dit op gezag van al-Haytham die het vervolgens had overgeleverd op gezag van de auteur Imam al-Tirmidhi. Dit hield in dat Zaynab het onthouden had bij al-Qasim en Raja op dezelfde manier zoals die het hadden geleerd bij Abul Qasim, maar dat wil ook zeggen dat Zaynab het had gememoriseerd en geleerd op dezelfde manier als de auteur van het werk, al-Tirmidhi. Iedere persoon gaf erkenning aan de ander om het door te geven.

Zaynab begon op jonge leeftijd met het behalen van de vele certificaten om vervolgens les te geven aan verschillende madrassa’s (scholen) en majalis (bijeenkomsten) in Damascus, Syrië. Zo mocht ze al op zesjarige leeftijd na een schriftelijke erkenning van bekende moslimgeleerden bepaalde werken mondeling doorgeven. Stel je eens voor om hele boeken uit je hoofd te kennen, letter voor letter. Zaynab moest dit doen – niet aan de hand van het boek – maar door haar geheugen te trainen en goed te luisteren.

Zij begon met lessen in het ‘aanhoren van’ (sami‘at min) bepaalde werken die hardop gelezen werden door de docent maar ook schriftelijk werden genoteerd door de student. Ze heeft jaren besteed aan het bestuderen van vele werken, waaronder de bekende grote hadith collecties, zoals Sahih Boekhari, Sahih Moeslim, de Sunan van Abi Dawoed en de Muwatta van Malik. Ze kende al deze werken, maar ze kende ook de volledige lijst met namen van alle shaykhs (geleerden) van een geleerde. Ze wist precies wie er welk werk bij wie gestudeerd had. Op latere leeftijd begon ze deze werken te doceren.

Een van de bijeenkomsten waar Zaynab bij aanwezig was, hetzij alleen en soms met mannelijke collega’s waren de majlis al-sama‘ (bijeenkomst voor het aanhoren van een hadith compilatie en andere werken in verschillende velden van de religieuze training). Zaynab moest de nauwkeurigheid van een tekst die opgelezen werd verifiëren. De tekst zelf werd in zo’n setting niet echt bestudeerd, en ook werd die niet besproken. Het draaide namelijk niet om de betekenis en exegeses (tafsir). Een student leest hardop terwijl de overige studenten hun eigen kopieën controleren en er zeker van zijn dat die identiek is aan de tekst die opgelezen wordt. Deze bijeenkomsten, de majlis al-sama‘, waren voordat uitgeverijen ontstonden de beste manier om de nauwkeurigheid van een handgeschreven tekst te verzekeren. Ook was het normaal dat studenten aanwezig waren bij vele sessies van dezelfde tekst zodat hun kopie trouw was aan het origineel.

Zaynab had een goede connectie binnen de intellectuele cirkels van haar tijd en was heel interactief met alle studenten, zowel de mannen als de vrouwen. Ze organiseerde volksbijeenkomsten in openbare ruimtes en mensen uit alle uithoeken kwamen naar haar toe vanwege haar bekendheid. Ze zat op dezelfde lijn als alle mannelijke traditionalisten van haar tijd. En dat was heel uniek voor Zaynab, want vrouwen waren een hele lange tijd afwezig geweest wat betreft religieuze educatie. En Zaynab bracht vrouwen actief terug in het veld door aan beiden les te geven en soms zelfs samen met een mannelijke collega. Op latere leeftijd gaf zij ook certificaten (ijazah) aan hen zodat zij haar opgedane kennis weer mondeling konden doorgeven. Ze bleef doceren totdat zij overleed op 94-jarige leeftijd. Vandaag de dag onderwijzen de moslimgeleerden nog altijd o.a. de sunan (compilatie van hadith) van Aboe Dawoed door de isnad van Zaynab. Een aantal onderdelen van de hadith collecties zijn intact gebleven dankzij de sterke overleveringsketen van Zaynab bint Makki.

ReactiesReageer