Waarom het verbieden van boeken niet werkt

‘Nieuws: Meer dan 1600 boeken verboden (waaronder Het dagboek van Anne Frank) in Escambia County, Florida’. Het zijn nieuwskoppen die je helaas steeds vaker ziet. In de Verenigde Staten doen vooral op middelbare scholen en in bibliotheken mensen veel pogingen om boeken te verbieden. Vaak beweren ze dat de boeken te seksueel, grof of op andere manier ongepast zijn voor jongeren en ook religieuze of etnische thema’s halen ze daar vaak bij aan. Van The Hunger Games tot Shakespeare, tot zelfs soms de Bijbel, in sommige gevallen lijken jongeren geen enkel boek meer te mogen lezen. Maar werken die boekverboden eigenlijk? De geschiedenis lijkt ons te vertellen dat het juist averechts werkt.

Het verbieden van boeken is bijna zo oud als boeken zelf. Al snel nadat de boekdrukkunst wordt uitgevonden, verschijnen de eerste lijsten met boeken die mensen niet mogen drukken, laat staan lezen. Vooral de Katholieke Kerk brengt tussen 1560 en 1966(!) regelmatig dit soort lijsten uit. Al sinds de middeleeuwen hebben zij veel macht over welke informatie er verspreid mag worden en welke niet.

Boeken kan je tegenhouden, ideeën niet

De Katholieke Kerk zet die macht vooral in om de ontwikkeling van andere geloofsstromingen, zoals het protestantisme tegen te gaan, maar in sommige gevallen verbiedt de Katholieke Kerk ook boeken met nieuwe wetenschappelijke inzichten. Twee beroemde voorbeelden zijn de boeken van Galileo Galilei en René Descartes. De boeken van die laatste kwamen in 1663 op een van deze lijsten te staan. René Descartes zelf is dan al overleden, maar zijn tijdgenoot Antoine Arnauld, een groot fan van de werken van Descartes, windt zich erg op over het verbod. Hij klaagt in een brief aan een collega dat de kerk nooit duidelijk heeft uitgelegd wat er mis is met de boeken van Descartes, en dat ze zich dus niet tegen de aanklachten kunnen verdedigen.

Een paar jaar later volgt de Franse koning het voorbeeld van de kerk en verbiedt hij dat de ideeën van Descartes verder mogen worden verspreid. Een aantal grote universiteiten in Frankrijk nemen dat verbod over. Dit lijkt Descartes’ volgelingen echter alleen maar tegen zich in het harnas te jagen, en al snel gaat er in Frankrijk een parodie rond op het besluit van de koning. In deze parodie roept de koning de natuur op zich zo te gedragen dat het overeenkomt met de klassieke ideeën over de natuur. Descartes volgelingen zetten dus de koning een beetje voor gek. Ze denken dat de koning meer kans heeft om de wetten van de natuur aan te passen dan Descartes’ ideeën te laten verdwijnen. Het verbieden van bepaalde boeken versterkt dus soms de bewonderaars van die boeken alleen maar in hun overtuiging dat de inhoud klopt. Boeken kunnen tegengehouden worden, maar ideeën niet.

Waar trek je de lijn?

Antoine Arnauld houdt het niet bij klagen bij collega’s en grapjes maken, hij schrijft ook een betoog waarin hij het verbod met inhoudelijke argumenten bestrijdt. Hij haalt een heleboel bronnen en andere verboden aan om te laten zien dat het verbieden van bepaalde ideeën altijd tot problemen leidt. Zo noemt hij, wat we hierboven al zagen, dat het verbieden van een nieuw wetenschappelijk inzicht er niet toe leidt dat mensen het oude inzicht weer gaan aanhangen. Ook laat hij zien dat door de eeuwen heen, als een boek verboden werd, het vaak een paar jaar later alweer gelezen mocht worden en soms zelfs al snel weer heel populair werd.

Daarnaast waarschuwt hij dat regels voor wat je niet mag schrijven altijd verschillend kunnen worden geïnterpreteerd. Dit leidt ertoe dat boeken verboden worden, waar die regels niet bedoeld voor waren. Dit zien we vandaag de dag in de Verenigde Staten ook weer. Dat de Bijbel daar op sommige scholen verboden werd, kwam namelijk door regels over geweld en seksueel materiaal in boeken, regels die bedacht waren door religieuze ouders. Vervolgens bleek echter al snel dat de Bijbel zelf ook veel geweld en seksueel materiaal bevatte, en moest daarom ook uit de scholen verdwijnen.

Verboden boeken als leeslijst

Als je boek in de zestiende eeuw op een lijst met verboden boeken belandde, betekende niet dat helemaal niemand je boek meer mocht lezen. De autoriteiten moesten natuurlijk wel weten wat er in die boeken stond, om te kunnen controleren of ze niet stiekem onder een andere titel opnieuw werden uitgebracht. Daarom kon je toestemming vragen om een verboden boek alsnog te mogen lezen. Met zo’n toestemming kon je het boek dan raadplegen in de sectie verboden boeken in een bibliotheek.

Uit archiefonderzoek naar die verzoeken blijkt echter dat bij lange na niet alle verzoeken van controleurs kwamen. Edellieden, juristen, filosofen en met name artsen en geneeskundigen vroegen om toestemming en kregen die regelmatig ook. Deze intellectuelen wisten blijkbaar dat er in die verboden boeken vaak interessante informatie stond en wilden dus maar al te graag deze boeken lezen. Een arts wil natuurlijk de beste behandelmethode voor een patiënt weten, of het boek waarin die informatie staat nou verboden is of niet.

Voor veel lezers in de zestiende eeuw was een lijst met verboden boeken dus ook een signaal dat in die boeken interessante informatie kon staan en ze zagen die lijst dus misschien wel als een soort leeslijst. Misschien geldt dat vandaag de dag ook nog wel. Vraag jezelf eens af: Naar welk boek ben je benieuwder? Het boek dat je officieel niet mag lezen, of het boek dat je bepaalde instanties je aanraden? Het verboden boek is toch altijd spannender. 

Zoals we bij Descartes gezien hebben, de Katholieke Kerk en de Franse koning zaten hem goed dwars, maar zijn ideeën zijn nooit vergeten geraakt. En zoals Arnauld al beschreef, na enkele jaren kwamen de boeken van Descartes ook weer terug. De verboden maakte Descartes boeken wellicht zelfs populairder. Het verbieden van boeken heeft dus vaak geen zin. Laten we er alsjeblieft mee ophouden.